به گزارش خبرنگار مهر، رضا نباتی، مولف کتب درسی و کارشناس قرآنی در یادداشت پیش رو به چیستی و چرایی و چگونگی حفظ قرآن پرداخته است؛

در سال های اخیر موضوع حفظ قرآن کریم در جامعه بیش از گذشته مطرح شده است. آنچه بیش از  همه مشهود است مشاهده شتابزدگی ها، سطحی نگری ها و ساده اندیشی ها و در نتیجه بروز آسیب های تربیتی به ویژه در دوره های تحصیلی است که گاهی به دین گریزی کودکان و نوجوانان منجر می شود. لذا از تمام کسانی که به تعلیم حفظ قرآن کریم مبادرت می ورزند خواهشمندم ضمن مطالعه این مقاله، در مطالب گفته شده عمیق تر و دقیق تر بیاندیشند و نیز با نقد این نوشتار، به پرورش و اثر بخشی آن کمک نمایند.

در آغاز بعثت پیامبر اکرم(ص)، برای حفظ قرآن کریم از تحریف و نیز گسترش آن، راهی جز به خاطر سپردن آیات الهی وجود نداشت، ولی اکنون که چاپ و نشر به پیشرفتی باور نکردنی دست یافته، چه ضرورتی برای حفظ قرآن کریم وجود دارد؟ در صورتی که ضرورتی برای این موضوع وجود داشته باشد، آیا امکان حفظ قرآن کریم توسط عموم افراد جامعه به ویژه عموم کودکان و نوجوانان کشور وجود دارد؟ با توجه به تفاوت آموزش عمومی قرآن با آموزش های تخصصی، چگونه می توان به عمومی سازی حفظ قرآن مبادرت ورزید؟ هدف از این نوشته، پرداختن به چنین سؤال هایی است که در قالب تبیین اجمالی «چیستی، چرایی و چگونگی» ( فلسفه وجودی) حفظ عمومی قرآن کریم تقدیم می شود.

چیستی حفظ قرآن

بیش از هر چیز باید دید «هستی» و «چیستی» چیست. «هستی»، موضوعی جدا از «چیستی» است که در فلسفه به آن «ماهیت» گفته می شود. «هستی» همان تصوری است که ما از یک شی در ذهن خود داریم، مثل تصوری که از یک درخت داریم.

ولی «چیستی» که در فلسفه به آن «وجود» گفته می شود، تصوری است که ما از یک موضوع داریم و در عین حال، آن موضوع را در پیش روی خود می بینیم (مانند لمس یک درخت).

همه ما درباره حفظ قرآن کریم کم و بیش نظرات نزدیک به هم داریم، اما آیا چیستی ما هم درباره حفظ قرآن یکسان است؟ لذا برای درک چیستی حفظ قرآن، باید اول آن را «تعریف» کرد. بدیهی است این تعریف باید جامع و مانع باشد تا از تفسیر به رأی و بدفهمی در امان بماند. آنچه در زمینه تعریف حفظ قرآن در کتب و مقاله ها یافت شد، اجمالاً به این شرح است: حفظ قرآن یعنی «یاد گرفتن و از بَـر کردن قرآن کریم» و حافظ قرآن یعنی کسی که همه قرآن کریم و یا بخشی از آن را از بر باشد.

همانطور که می بینید این تعریف، می تواند از جهات مختلف دارای اشکال باشد؛ هم از منظر جامعیت و هم از نظر مانعیت. مثلاً می توان پرسید در این تعریف آیا منظور حفظ، همراه با فهم قرآن است یا بدون درک و فهم؟ همچنین آیا عمل کردن به آیه، شرط حافظ بودن هست و یا خیر؟ آیا این تعریف با آنچه در کتاب و سنت وارد شده مطابقت دارد؟ در لایه های بعدی این تعریف باید مشخص شود که در این تعریف، مخاطب حفظ قرآن، مخاطب عام (آموزش عمومی) است و یا در این تعریف تفکیکی بین حوزه عمومی و تخصصی صورت نگرفته است؟

حفظ عمومی  قرآن

با توجه به اهمیت حفظ قرآن کریم در سال های اخیر و تأکیدات مقام معظم رهبری بر عمومی سازی حفظ قرآن و نیز با عنایت به محوریت «تربیت ده میلیون حافظ قرآن» در اهداف آموزش عمومی قرآن (مصوب شورای توسعه فرهنگ قرآنی کشور) و نیز جدایی آموزش عمومی قرآن از آموزش های تخصصی در این سند، ضرورت توجه بیش تر و عمیق تر به این موضوع را اثبات می کند. لذا بهتر است در تعریف حفظ قرآن، به این نکته نیز پرداخته شود.

حفظ عمومی (یا اجمالی، یا مقدماتی و یا نسبی) درجه ای از حفظ قرآن است که در آن حافظ قرآن ضمن تسلط نسبی بر آیات و سوره های خاص، با مفهوم اجمالی برخی از آیات آشناست و از آن در فرایند تفکر و عمل بهره می گیرد. به صورت خلاصه می توان گفت: حفظ عمومی قرآن = حفظ حروف + حفظ حدود

حفظ حروف یعنی حفظ الفاظ (کلمات، عبارات و آیات قرآن کریم) همراه با حفظ حدود یعنی عمل به معانی، مفاهیم و معارف آن و حافظ قرآن کسی است که با از بَر کردن الفاظ قرآن کریم و فهم و تدبر در آن ها، برنامه زندگی فردی و اجتماعی خود را تعیین کرده و با عمل به محفوظات، سعی در حفظ خود، از اشتباهات کوچک و بزرگ دارد.

تاریخچه حفظ قرآن

از آنجا که حفظ قرآن کریم از اولین و مهمترین شیوه های تبلیغ و تریج دین اسلام بوده است، لذا بیان تاریخچه اجمالی مفید و بلکه لازم به نظر می رسد. اهمیت حفظ قرآن در صدر اسلام از آن جهت بوده که اغلب مردم از مهارت خواندن و نوشتن محروم بودند. لذا حفظ قرآن مورد تأکید بود. چرا که یکی از ابزار صیانت از تحریف قرآن محسوب می شد. روش و منش و سنت پیامبر اکرم(ص) در صدر اسلام روش «اِقراء» و «اِسماع» بود.

الف) روش اِسماع قرآن 

«اِسماع» در لغت به معنای شنواندن است و این کار به همین معنا در قرآن به کار رفته است. (سوره روم، آیه ۵۲) مراد از اِسماع قرآن، شنواندن آن به گوش مردم است که معمولاً در مکه و نسبت به مشرکان قریش، حاجیان و رهگذران صورت می‏‌پذیرفت.

طبق شواهد تاریخی، در سال‏های ابتدای رسالت، رسول خدا(ص) در مسجد الحرام می‌‏نشست و به تلاوت قرآن می‌‏پرداخت و یا به نماز می‏‌ایستاد و سوره‌‏هایی را قرائت می‌‏کرد و به این ترتیب آیات قرآن را به گوش رهگذران می‏‌رساند. به عبارت دیگر، رسول خدا(ص) در قالب عبادات روزانه خود، رسالت تبلیغی خویش را نیز دنبال می‌‏کرد.

واضح است که در این موارد، آیات قرآن بدون هیچ توضیحی به گوش مردم می‌‏رسید و اشکالی هم در کار رسول خدا(ص)که ابلاغ کلام وحی بود، به وجود نمی‏‌آورد. زیرا آیات و سوره‌‏های مکی بر محور عقاید از جمله مبدأ و معاد دور می‌‏زد و به دلیل تکرار مضامین آن در سوره‌‏ها، درک آن‏ها آسان بود. علاوه بر آن، مخاطبان این آیات قوم عرب و آشنا به زبان قرآن بودند و برای فهم آن آیات و به ویژه اخطار و انذارهای قرآن، مشکلی احساس نمی‏‌کردند.

ب) روش اِقراء قرآن

پیامبر اعظم(ص) در مقابل مؤمنان، سیاست «اقراء قرآن» را پیش گرفت که به معنای تعلیم همه جانبه قرآن بود. ضرورت این کار از آنجا بود که مؤمنان پس از وارد شدن به دایره مسلمانی، نیازمند آموزش احکام دینی بودند، اما آیات قرآن غالباً فاقد جزئیات احکام و مقررات دینی بود. لذا رسول خدا(ص) در کنار تعلیم قرآن، گاه با توضیحات شفاهی و گاه به شکل عملی، مؤمنان را در جریان جزئیات احکام و شرایع قرار می‏‌داد و به تدریج با تفسیر بسیاری از آیات قرآن آشنا می‏‌کرد.

اعزام حافظان قرآن

همچنین حافظان قرآن، مبلغان اصلی دین مبین اسلام بودند که ضمن تسلط بر حفظ الفاظ و معانی آیات و سوره ها، یا سنت نبوی و سیره علوی را از نزدیک درک کرده و یا از طریق شاگردان و صحابه ایشان با تفسیر و احکام و روایات آشنا شده بودند. ایشان نقش بزرگی در گسترش شریعت اسلام از طریق تعلیم قرآن کریم داشتند و بسیاری از ایشان در این راه به شهادت رسیدند. تنها در یکی از جنگ ها، حدود ۷۰ نفر از حافظان قرآن به شهادت رسیدند.