به گزارش خبرنگار مهر، در سلسله یادداشت‌هایی که پیش روی شماست قواعد اندیشه در قرآن و به تعبیری قواعد اندیشه قرآنی توسط مصطفی عباسی مقدم استاد علوم قرآن دانشگاه کاشان از متن آیات استخراج شده است. از آنجا که اندیشه و تعقل در قرآن جلوه‌های بسیار و آثار سرشار دارد، منظور ما انواع و شاخه‌های مختلف آن یعنی هرگونه عقل‌ورزی، تأمل، فکر، تعمق، آینده نگری و عاقبت اندیشی را شامل می‌شود. منظور از قواعد هم قانونمندی‌ها و ضوابطی است که بر اندیشه مومنانه در پرتو قرآن احاطه دارند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در محفل انس با قرآن کریم در نخستین روز ماه مبارک رمضان، که امسال به دلیل کرونا به صورت ویدئوکنفرانس برگزار شد، به بحث قواعد قرآن برای زندگی انسان و ضرورت استخراج آن توسط محققان و پژوهشگران پرداختند.

و اینک بیانی مختصر از این قواعد:

قاعده هفدهم: هدفمندی اندیشه

از ویژگی‌های انسان این است که در کنش‌ها و واکنش‌هایش می‌تواند دو سطح از هدف داشته باشد. گاهی سفر می‌کند تا به مقصدی برسد و گاهی برای سفر، سفر می‌کند. گاهی برای کسب اطلاعات مطالعه می‌کند و گاه به خاطر خود مطالعه. اساساً علم برای علم یا علم برای هدف دیگر، چالشی میان اهالی فلسفه و علم پژوهان است.

درباره اندیشه نیز شاید برخی اندیشه را به خاطر اندیشه، مطلوب بدانند اما بیشتر شواهد، اندیشه را دست کم از منظر متون دینی، هدفدار و رو به سوی غایات ارزشمند معرفی می‌کنند، حتی اگر گاهی خود اندیشه به عنوان هدف مد نظر باشد مانند اینکه در کلاس‌های خلاقیت و شکوفاییِ فکر، روش‌های آن را می‌آموزند، هدفی واسطه‌ای است نه هدف غایی و نهایی.

از طرفی، به طور معمول مشاهده و نظر برای اندیشیدن است و اندیشیدن برای ادراک کامل و یا تصمیم گیری (چنان که در قاعده تعقل گفتیم). می‌توان گفت در یک سلسله طولی، هدف از رؤیت و مشاهده حقایق، رسیدن به مقام نظر است و از دریچه نظر به فکر می رسیم و از تفکر به تعقل و از تعقل به ادراک کامل و تصمیم و بعد از این مرحله، هدف نهایی، تقرب به کمال مطلق از طریق عمل، سلوک و زندگانی مادی و معنوی است.

به عنوان مثال ادراک کامل، آیه زیر می‌گوید اگر تعقل کنید به درک کامل موضوع یعنی عدم تعلق ابراهیم به اهل کتاب نائل می‌شوید: «یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِی إِبْرَاهِیمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِیلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ» ای اهل کتاب! چرا درباره ابراهیم، گفتگو و نزاع می‌کنید (و هر کدام، او را پیرو آئین خودتان معرفی می‌نمائید)؟! در حالی که تورات و انجیل، بعد از او نازل شده است! آیا اندیشه نمی‌کنید؟! (آل عمران/۶۵) علت آن بود که هریک از یهود و نصارا ابراهیم خوشنام و موحد را متعلق به خود می‌دانستند.

از آیه ۱۹۱ آل عمران استنباط می‌شود که هدف تفکر قرآنی رسیدن به مرتبه ایمان به هدفمندی خلقت و حکمت خدا است که اوج آن مربوط به أُولُوالْأَلْبَابِ (صاحبان خرد ناب و الگوهای اندیشه قرآنی) می‌باشد:

«الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ» همان‌ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند؛ و در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند؛ (و می‌گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‌ای! منزهی تو! پس ما را از عذاب آتش نگاه دار.

در آیه ۲۹ سوره صاد نیز به صراحت، هدف تدبر (که همان ژرفکاوی آیات وحی است) تذکر و حالت هشیاری، اثرپذیری و التزام به دستور قرآن دانسته شده و جالب‌تر این است که در اینجا هم انگشت اشارت به سمت أُولُوالْأَلْبَابِ است: «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ» این کتابی است پربرکت که بر تو نازل کرده‌ایم تا در آیات آن تدبر کنند و خردمندان متذکّر شوند! (البته مترجمان معمولاً این گونه ترجمه کرده اند ولی قطعاً بین عاقلان و متفکران و اولوالالباب در قاموس قرآن، تفاوت قطعی است و شاید مفهوم صاحبان خِرَد ناب مناسب‌تر باشد، چون در قرآن لُبّ مفهومی ویژه دارد.) همچنین از برخی آیات، برداشت می‌شود که هدف نظر رسیدن به حالت ذکر است؛ چرا که بعد از یادآوری آفرینش شتر و آسمان و زمین و کوه‌ها (غاشیه/۱۷ تا ۲۰) می‌فرماید: «فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَکِّرٌ» (غاشیه/۲۱) در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که در مکتب حیاتبخش و روح افزای قرآن، اندیشه اهدافی مقدس و معین دارد که عبارتند از: راهیابی، اهتداء، تذکر و فلاح.